Recensies

Zweven tussen leven en dood

Er zijn meerdere redenen waarom BDE het bekijken waard is. Op de scène: François Beukelaers, een van onze oudere acteurs die er nog altijd staan, en de mannen van Stray Dogs, die muziek maken die ergens tussen jazz, rock en elektronica zweeft. De tekst is van Jeroen Brouwers, niet de minste als het om eloquent gezeur met inhoud gaat. De regie is in handen van Judith Vindevogel, al jaren een vaste waarde in muziektheaterland.
BDE, ‘bijna-doodervaring’, vertelt het verhaal van een oudere man op weg naar zijn geboortestreek. Terwijl hij wegdroomt bij de gedachte aan zijn allereerste liefde, krijgt hij een ongeluk. Hij zweeft tussen leven en dood. Met het einde voor ogen sputtert de man breekbaar tegen, de heftige muziek blaakt van vitaliteit. En dan zijn er ook nog twee beeldschermen waarop wordt vormgegeven wat niet in woorden en melodieën te vatten valt. Het is een wervelwind, zo allemaal bij elkaar. En ook al dreigt een mens soms door de bomen het bos niet meer helemaal scherp te zien, toch zijn er genoeg mooie momenten om je bij de les te houden.

Griet Op de Beeck in DMM 07/01/12

De film van een mislukt leven

(…) Zonder veel trammelant verscheen onlangs bij uitgeverij en antiquariaat Demian nog een Brouwerstekst, geschreven voor theatergezelschap Walpurgis, die er een multimediale muziekvoorstelling uit puurde. Maar ook zonder die podiumcontext is BDE (bijnadoodervaring) zelfstandig te savoureren, temeer omdat hij weer naadloos inpasbaar is in die immer uitdijende, grote, resonerende klankkast van Brouwers’ oeuvre. De uitgepuurde vormgeving van Jelle Jespers maakt van de ‘novelle’ bovendien een begerenswaardig boekobject. (…)

(…) BDE is een bevreemdende, soms koud om het hart slaande tekst, vintage Brouwers, maar tegelijk een subtiele rêverie over de schemerzone van het sterven, gevat in een iets soberder taal dan we van hem gewend zijn.

Dirk Leyman in De Morgen op 05/01/12

Theater: BDE, Walpurgis

‘Dat ik onnoemelijk geluk heb gehad”, fluistert de fluwelen basstem van François Beukelaers bij aanvang van BDE (bijna-doodervaring). De teneur van de woorden en het timbre van de stem voorspellen een intieme voorstelling over de (laatste) autorit van een oudere man die fataal zal aflopen. Het sobere, duistere scènebeeld met een vloer waarin de klaprozen als dartpijltjes steken, bevestigt dit vermoeden. Maar! Het virtuoze geweld van de Stray Dogs (alias Frederik Meulyzer op gitaar, cello & laptop en Koenraad Ecker op drums, elektronica & laptop) drumt dat vermoeden met flair aan diggelen. Na enkele minuten doorbreekt het muzikale duo de ingetogen vertelling van Beukelaers met welgemepte drumslagen en uitgekiend gitaargejank. Meulyzer en Ecker ontlokken het publiek meermaals een wow door hun verbluffende compositie waarmee ze deze BDE (Bijna-doodervaring) kruiden.

Toch geldt die ‘wow’ niet voor de gehele creatie. Daarvoor schurken de ritmes te veel tegen elkaar aan in de plaats van elkaar echt te completeren. Er schort wat aan de inbreng van Karen Dick & Diederick Nuyttens, de twee beeldende kunstenaars. Zij mixen de beelden live tijdens de voorstelling. Hun abstracte, grofkorrelige beeldenstroom is iets te caleidoscopisch en weet maar af en toe tot een fascinerend kluwen te versmelten met het vertelde woord en de muziek. Beide kunstenaars blijven steken in een te eenzijdig illustreren van bepaalde zinnen en scènes. De momenten waarop voor meer sobere, concrete beelden en langere shots gekozen wordt en het duo zich ook aan verrassende lichteffecten waagt, vervloeien beeld, woord en muziek wél tot een intrigerend, van emotie en poëzie zinderend geheel. Die momenten zijn te zeldzaam.

BDE (Bijna-doodervaring) is een “bijna-prachtervaring”. De inventieve, muzikale kracht van Stray Dogs, het literaire goud van Jeroen Brouwers, de warme stem en bevreemdend ingehouden, verstilde speelstijl van François Beukelaers en de lichteffecten van de beeldende kunstenaars. Het zijn kwaliteitsvolle, uiterst diverse bouwstenen die regisseur Judith Vindevogel niet helemaal tot een coherent geheel wist te stapelen. De uitersten creëren veeleer een breuklijn doorheen de voorstelling. Jammer.

Els Van Steenberghe in Knack online op 10/01/12

Walpurgis met BDE: een multidisciplinaire confrontatie van leven en bijna dood

Leven is terminaal, zo formuleert Jeroen Brouwers het in BDE bijnadoodervaring, een tekst die hij schreef in opdracht van Muziektheater Walpurgis. Dood en bijna dood zijn dominant in heel wat boeken van Brouwers en deze begrippen houden ook nog altijd theatermakers in de ban. Herinner je de opmerkelijke productie Bezonken Rood, ook een tekst van Brouwers, die Dirk Roofthooft in meerdere talen en landen heeft gebracht en recenter nog Adem van Kris Cuppens (Braakland/Zhebilding).

Het vervlechten van muziek, beeld en tekst, blijkt echter niet altijd optimaal te slagen. BDE bijnadoodervaring is als leestekst een diepgaande beschouwing, als speeltekst echter een zware opdracht, die de aandacht verslapt. Voor haar regie kan Judith Vindevogel rekenen op de sterke presentie van François Beukelaers. Hij incarneert in zijn statige houding, zijn afgemeten beweging en stembeheersing een man die na een auto-ongeval geconfronteerd wordt met enkele opmerkelijke flitsen uit zijn leven. De tekst laat weinig variaties toe: Beukelaers is het kaarsrecht verstijfde slachtoffer dat tijdelijk in het niemandsland van de nabije dood vertoeft waardoor de geest tot inzicht en begrijpen komt.

Pal tegenover dit personage en die verkilde situatie staat dan de evocatie van een auditief en picturaal bestaan. De wereld is vol geluiden en lawaai en een opeenvolging van beeld en licht. De muzikale en beeldende inbreng zorgt dan ook voor een aantal schokeffecten. Het elektronische krachtvoer op drums en laptop van Frederik Meulyzer en het navenante doorduwen op gitaar, cello en laptop van Koenraad Ecker (beiden van Stray Dogs) scheppen niet enkel een sfeer, maar zijn daadwerkelijke ingrepen in een voortdurend tegenover elkaar stellen van een alom bruisend leven en de kilte van een mogelijke eenzame dood.

In dit contrast moet het woord het noodgedwongen afleggen van de muziek. Ook de cinematics van Karen Dick en Diederick Nuyttens kunnen niet altijd op tegen de golven van de geluidenstroom. Af en toe beklijft wel een beeld, maar er is net niet genoeg samen- en tegenspel van de verschillende disciplines om optimaal te boeien. Daar tegenover staat dat precies deze disharmonie naar de ziekte van het leven verwijst: het heimwee naar de utopie van een schilderachtig stil leven dat wordt verstoord door het onberekenbare van een almaar complexer bestaan met mogelijk onheil achter iedere hoek.

Daarop willen ingaan op een multidisciplinaire manier, komt neer op het aanvatten van een queeste met al de risico’s van dien. Voor Walpurgis duidelijk een uitdaging, met iets te weinig durf.

Roger Arteel op Theatermaggezien.be op 03/02/12

WALPURGIS brengt libretto van Jeroen Brouwers tot leven

Brussel – In Jeroen Brouwers’ BDE (bijnadoodervaring) schuwt muziektheatergezelschap WALPURGIS het contrast niet: tussen jong en oud, tussen misantropie en tedere schoonheid

Artistiek leider Judith Vindevogel laat de dood in dialoog gaan met het heftig tegenstribbelende leven, vertolkt door de opwindende sound van Stray Dogs (Frederik Meulyzer en Koenraad Ecker), ergens tussen postrock, jazz en elektronica.
Brouwers’ tekst is ontdaan van persoonlijke anekdotiek, enkel de essentie blijft over: een oudere man, afkerig van de maatschappij, wordt door het nakende einde teruggedreven naar het begin. Hij bevindt zich op een snelweg naar zijn geboortestreek, voortgedreven door heimwee. Meer nog dan een fysieke rit maakt hij een mentale roadtrip, waarbij hij het afgelegde parcours genadeloos op de weegschaal legt.
François Beukelaers staat ingetogen en breekbaar op de scène, terwijl de jongens van Stray Dogs tussen en onder zijn woorden een muzikale hartslag pompen. En dan zijn er nog de twee beeldschermen waarop het videastenduo Karen Dick en Diederick Nuyttens zijn vitalistische beeldcollages loslaat. Zij staan voor de ondankbare taak te vertellen wat muziek en woord nog niet verteld hebben, maar blijven te vaak steken in symbolische illustratie: donkere gedaanten zijn de schimmen aan de Styx, een zonsopgang is een geboorte.
Vindevogel heeft getracht de drie media elk hun eigen vertelkracht te geven, maar de praktijk van liveperformance dwingt tot een voortdurend zoeken naar balans. Desondanks mist de contrastwerking zijn effect niet. Brouwers herinnert ons eraan dat we allemaal permanent in een staat van bijna-dood zijn, maar de muzikale heftigheid van BDE mikt op verzet.

Evelyne Coussens in De Morgen op 08/12/11

(DE AVANT-PREMIERE)
BDE (bijnadoodervaring)

Waartoe al dat klimmen als alles toch onontkoombaar leidt tot een stek van 1 meter 70, diep onder de boterbloemen en klaprozen?’, vraagt de man in BDE (bijnadoodervaring). Een donkere gedachte uit de pen van Jeroen Brouwers, die de tekst schreef voor muziektheater WALPURGIS.

Vanwaar de keuze voor Jeroen Brouwers?
JUDITH VINDEVOGEL: Wel, ik wist dat Brouwers eigenlijk muzikant had willen worden. Toen ik hem opperde dat hij teksten schrijft zoals een componist muziek, moest hij dat uiteindelijk beamen. Hij speelt met woorden, klanken en ritme – dat blijkt ook uit BDE. Ken je Schuberts Winterreise in die prachtige uitvoering van de Duitse componist Hans Zender? Die heeft Brouwers geïnspireerd: het kortverhaal is zijn existentiële winterreis.

François Beukelaers, jullie 73-jarige hoofdacteur, wordt omringd door erg kwieke tegenspelers.
VINDEVOGEL: De onconventionele manier waarop het muzikale duo Stray Dogs met zijn muziek omgaat, vinden wij fantastisch – ze bewerken hun cello met een hamer bijvoorbeeld. Bovendien hebben de twee enorm veel uitstraling op het podium en is de kleur van hun muziek complementair aan de kleur en het ritme van de tekst.

En dan hebben jullie ook nog jong filmgeweld uitgenodigd ook?
VINDEVOGEL: We hadden het gevoel dat de muziek alleen niet volstond als tegenspeler, vandaar dat we er het cineastenkoppel Karen Dick en Diederick Nuyttens hebben bijgehaald. Ook zij spelen tijdens de voorstelling live in op de woorden van François Beukelaers, als waren ze beeldmuzikanten. Hun beelden kunnen de tekst volgen, aanvullen of tegenspreken. Samen vormen al die spelers een kamermuziekensemble: film, zang en muziek gaan zo haast deel uitmaken van eenzelfde partituur.

Els Van Steenberghe in FOCUS Knack online op 30/11/11

(…) De Nederlandse schrijver en essayist Jeroen Brouwers (°1940) zette in de zomer van 2008 in opdracht van het Vlaamse theatergezelschap Walpurgis een tekst op papier en gaf die de titel BDE / Bijnadoodervaring. De titel is in zekere zin misleidend. En in een andere zin toch ook weer niet. Ik verklaar me nader…
Brouwers heeft het – met de sterke verbeeldingskracht en taalvaardigheid die hem eigen zijn – wel over on-alledaagse psychische fenomenen die zich in een extreme situatie voordoen, maar het gaat in zijn verhaal niet om een “klassieke” BDE zoals Pim Van Lommel en Raymond Moody die beschreven – en nog minder om een ervaring die naar een leven na de dood zou verwijzen.
Als Brouwers op zeker moment toch zo’n “klassieke” BDE ter sprake brengt (en er en passant de kenmerken van beschrijft), is zijn mening daaromtrent kort en krachtig : “glimlach erom”! En over het perspectief van een leven na de dood merkt hij schamper op : “Naar het heet, volgens sommige helderwetenden, sterft wel het lichaam om terug te keren tot het gras, maar zou de geest voortleven in eeuwigheid. Wat een weerzinwekkende gedachte! Een eeuwig lichaamloos voortbestaan bij volle bewustzijn, maar zonder tijdsbesef – men moet het zich niet voorstellen als men op aarde nog rustig zou willen kunnen slapen!”.
Toch gaat het in Brouwers tekst wel degelijk over een bijna-dood ervaring – letterlijk dan. Het ik-personage in het verhaal (een man op leeftijd die Frederik Beaumors blijkt te heten) maakt een autorit naar zijn geboorteplaats Terduyn. Net als hij de snelweg verlaten heeft en bijna ter bestemming is aanbeland, komt hij in botsing met een spookrijder : een gruwelijke crash! “U hebt geluk gehad” zegt de politievrouw die hem uit zijn autowrak haalt. En inderdaad : Fred Beaumors heeft het overleefd, maar had ook dood kunnen zijn, is dus bijna dood geweest.
In nog weer een andere zin is er overigens een bijna-dood ervaring waar geen crash of hartstilstand voor nodig is. Dat is deze waar we allemaal elke dag mee worden geconfronteerd : ons leven, dat, zoals Heidegger het zo treffend uitdrukte, een Sein zum Tode is. Brouwers : “Iedereen is immers permanent een beetje dood, iedere dag een beetje meer, het leven is een terminale ziekte en ’s morgens weet men niet of men de nacht zal halen, de enige zekerheid die het leven biedt is de kuil of het vuur, het gras of de as…”.
Aan de tekst van Brouwers hebben de mensen van het Antwerpse muziektheater Walpurgis (live uitgevoerde) muziek en (geprojecteerde) beelden toegevoegd. “Toegevoegd” is niet het juiste woord : “we wilden geen soundtrack of plaatjes bij praatjes maken, maar een compositie waarin tekst, muziek en beeld als gelijkwaardige stemmen met elkaar dialogeren”.
Daar zijn ze volgens mij uitstekend in geslaagd. Mijn echtgenote en ik zagen de Walpurgis-voorstelling van BDEop 6 januari jongstleden (2012) en dat was nog eens een ware theater-belevenis! Even flitste het door mijn hoofd : dit is drama zoals de Oude Grieken, de uitvinders ervan, het bedoelden : een zich bezinnen op decondition humaine, op het wezenlijke van de menselijke existentie – en dat niet in de eenzaamheid van de studeerkamer, maar met publiek.
Alles aan de voorstelling was sterk : de tekst van Brouwers, de vertolking van François Beukelaars, decinematics (beelden) van Karen Dick en Diederick Nuyttens, en zeker ook de muziek van Frederik Meulyzer en Koenraad Eckers (die zich als uitvoerende artiesten The Stray Dogs noemen).
Die muziek, ja, wat voor genre was dat nu? “Frederik en ik leerden elkaar kennen bij de jazzopleiding van het Lemmensinstituut en vormden met enkele studenten een band”, aldus Koenraad Eckers in een interview. “Toen we met ons beiden een eigen stijl begonnen te ontwikkelen vlogen we buiten in het jazzcircuit wegens te elektronisch, te weinig jazzy. Maar voor de andere scenes zoals dance waren we dan weer te experimenteel en te weinig dance. We voelden ons als stray dogs, straathonden, nergens thuis”. Wel, ik was onder de indruk, zowel van de, wat ik dan maar met de niet-veel-zeggende term avant-garde muziek zal aanduiden, als van hunperformance!
Dat tekst, muziek en beeld zo’n gaaf geheel vormden (echte Gesamtkunst, geen tautologie) mag, zo neem ik aan, op rekening worden geschreven van regisseur Judith Vindevogel, ex-operazangeres en vervolgens oprichtster en bezielster van muziektheater Walpurgis. In de seizoensbrochure 2011-2012 van haar gezelschap zegt ze : “Ik wil kunnen ontdekken, ervaren, beroerd én ontroerd worden. Mij interesseert niet het goud van Columbus of da Gama, maar de onuitputtelijke rijkdom van de verbeelding. Ik wil verhalen horen en altijd opnieuw leren, leren en nog eens leren”. Ja, als men op die manier in het leven staat is men misschien wel een beetje minder bijna dood.

Frans Wollebrants op zijn blog Zand in je hand op 20/01/12

Zolang ze me vragen, blijf ik werken

Acteur François Beukelaers (73) voelt de adem van de dood in ‘BDE’

Hasselt – Het is een streling voor het oor, de herkenbare warme basstem van François Beukelaers. De acteur, een oude bekende in het theatercircuit en tv-series als ‘Katarakt’, ‘De Smaak Van De Keyser’ en ‘Ella’, mag solo de voorstelling ‘BDE’ (BijnaDoodErvaring) van muziektheatergroep Walpurgis voor zijn rekening nemen. De monoloog is gebaseerd op een tekst die Jeroen Brouwers schreef, en krijgt ondersteuning van videobeelden en muziek van het postrock-elektronicaduo Stray Dogs. Het C-Mine Cultuurcentrum in Genk is gastheer van de première van ‘BDE’.

Een man op leeftijd wordt het slachtoffer van een autocrash. Zijn bijna-doodervaring doet hem nadenken over zijn voorbije leven. “Hij voelt de naar stookolie stinkende adem van de dood in zijn gezicht slaan”, zegt acteur François Beukelaers. “Hij zit in het achtste decennium van zijn leven. Door dat ongeval komt er een zeker bewustzijn binnengewaaid, waardoor hij de balans opmaakt van zijn leven. Het is een vrij bittere vaststelling: de man heeft zich in zijn leven hoofdzakelijk geërgerd, aan het integrale mensdom en aan zichzelf. Optimistisch is het niet, maar wel doordringend, snijdend. Hij gaat ver in de analyse van zijn leven. Eigenlijk vindt hij het één grote ramp.”

Gepensioneerd

Volgens Beukelaers is zijn personage nochtans niet triest. “Die man zit niet zomaar te zagen, hij is geen ouwe zeur. Hij probeert echt te begrijpen waar het leven over gaat. Hij heeft nooit opheldering gevonden van wat hij nu moest doen, zo kort op de aarbol. Wat doen we hier? Waarom gedragen we ons zo vreemd? Waarom houden we ons bezig met dingen als ‘ambitie’, terwijl we eigenlijk allemaal hetzelfde eindigen? Op zulke vragen probeert hij een antwoord te vinden.”

Beukelaers is zelf 73 jaar – net als zijn personage in het achtste decennium van zijn leven. “Ik heb geen gram te maken met mijn personage”, vindt hij. “Al raakt zijn discours me wel. Ik vind dat iedereen zelf moet graven en proberen te achterhalen wat hij doet met wat hem in het leven wordt aangeboden.” De meeste van Beukelaers leeftijdgenoten genieten al ettelijke jaren van hun pensioen. “Ik ben eigenlijk gepensioneerd”, beaamt de acteur. “Maar ik mag wel blijven acteren. Zolang ze me vragen, blijf ik werken. En mijn vrouw vindt dat allemaal oké, ja (lacht).”

Whiplash

‘BDE’ is geïnspireerd op een tekst die Zutendalenaar Jeroen Brouwers schreef. Walpurgis-bezieler Judith Vindevogel moest wel enig geduld oefenen voor ze een samenwerking op poten kon zetten met de auteur. “Er zijn een paar jaar geleden verschillende gesprekken geweest, en we hebben ook veel gecorrespondeerd”, zegt Vindevogel. “Op een dag kreeg ik een brief: ‘Beste Judith, ik ben een tekst voor jullie aan het schrijven.’ En ik sprong een gat in de lucht (lacht).”

Het thema, een bijna-doodervaring, koos Brouwers uiteindelijk zelf: “Tijdens onze gesprekken is dat thema wel ter sprake gekomen”, zegt Vindevogel. “We hebben allebei ooit een zwaar auto-ongeval gehad. We deelden dezelfde verbazing: op het moment dat het ongeval gebeurt, laat je je totaal gaan. Je berust in wat er gebeurt: ‘Dit is het dus, ik ga dood’. Misschien kom je er net door die berusting zonder al te veel kleerscheuren vanaf. Mijn auto was destijds total loss, maar ik ben er ongedeerd uitgekomen. Ik had zelfs geen whiplash.”

An Smets in Belang van Limburg op 23/11/11

Jeroen Brouwers schreef beklijvendste sterfscène

De sterfscène uit ‘Datumloze dagen’ van Jeroen Brouwers is door de lezers van De Standaard en de luisteraars van Radio 1 verkozen tot beklijvendste sterfscène uit de wereldliteratuur.
Het Radio 1-programma Joos ging samen met De Standaard der Letteren op zoek naar de meest beklijvende sterfscène uit de wereldliteratuur. ‘De dood is cruciaal in de roman’, zegt Karel Verhoeven, de journalist van De Standaard die samen met dichter Maarten Inghels als expert werd geselecteerd. ‘Hij wordt bijzonder interessant wanneer er liefde in het spel is.’

Tien scènes werden genomineerd. Op drie staat de dood van Julia uit Romeo en Julia van William Shakespeare. De tweede plaats is voor Het schervengericht van A.F.Th. Van der Heyden, waarin de dood van de foetus in de buik van de vermoorde actrice Sharon Tate wordt beschreven.

Op de eerste plaats staat de sterfscène uit Datumloze dagen van Jeroen Brouwers, waarin een vader zijn terminaal zieke zoon uit zijn lijden verlost. ‘Het is geen toeval dat Jeroen Brouwers op 1 november wordt bekroond. De dood is overal in zijn werk’, klinkt het.

De bekroonde scène:

Sjalom, Nathan, ik til zijn hoofdje op dat licht is als een strandbal, en trek er een kussen onder vandaan. Na voor de tweede keer, strelend zijn oog te hebben dichtgevouwen, dat opnieuw als door de werking van een springveertje is opengeklapt -een doosje met een blauw steentje erin, dat mij aankijkt- druk ik, pers ik met mijn volle zwaarte het kussen op zijn gezicht, minuten lang.

Vijftien, veertien, dertien, Nathan jongen, het spijt me allemaal zo, mijn hele leven, alles spijt me, voor jou, voor mij, twaalf, elf, tien, negen, had toch een andere vader uitgezocht.

Katrijn Van Giel in Het Nieuwsblad 1/11/11

Publiek

Lieve Judith, honderdvoudig hulde! Liefs. – Jeroen Brouwers

Gepakt door de woorden. Steeds verrast door de muziek. Prachtige voorstelling. – Karen

Altijd verrassend, de teksten van Jeroen Brouwers! Indrukwekkend wat jullie ermee deden! Proficiat! – Jan

De stilte van de crash maakte de verrassing en de schoonheid compleet. – Werner

Mooi evenwicht tussen tekst en muziek. Elke zin is een genot. – Kaat Vrancken

Ik heb nog steeds het beeld voor me van die steiger met twee rusteloze jongetjes en een verstilde volwassene. Daarin wordt het leven vertraagd tot een afgedwongen wachten, terwijl het in de tekst zo abrupt en op volle snelheid lijkt te eindigen. Het leven op ieder moment als een bijna dood ervaring. – René Molhoek

Het onzegbare wordt gezegd, het ondenkbare gedacht. Diep doorleefde evocatie rond het universele thema van vergankelijkheid. Dit blijft beklijven. – Nicole

Niet minder dan briljant! Een prachtig begin van 2012… – Edwin

Dit is een voorstelling die je ondergaat en waarin je onder-gaat. SUBLIEM! – Moniek

Felicitaties aan Jeroen Brouwers, Judith Vindevogel, François Beukelaers (prachtige verwoording van een indringende tekst), Stray Dogs (soms minimalistisch, etherisch, soms brutaal confronterend) en het duo van de cinematics (compositie van de beeldtaal is mooi geïntegreerd). Een beklijvende voorstelling. Indrukwekkend. – Gilbert, oud-docent RITS

Ik ervaar nog iedere dag de nazindering van het optreden, het werd beklijvend gebracht, de tekst, de inhoud het werd zeer belevend doorgegeven (…) – Kris

Een voorstelling die dwingt tot napraten en nadenken achteraf. Dank u, Walpurgis, u wist ons te raken. – Leesclub Kalliope

Diepe indruk gemaakt! – Hilde & Maggy